Fiil çatısı, Türkçede cümle yapısını kavrayabilmek ve doğru bir şekilde analiz gerçekleştirebilmek için öğrenilmesi gereken temel konulardandır. Bir fiilin özne ve nesneyi nasıl kapsadığını bilmek, dil bilgisi sorularının çözümünde önemli bir avantaj sağlar. Bu yazıda, fiilin çatı özelliğinin ne anlama geldiğini, bir fiilin edilgen veya etken olmasının hangi faktörlere bağlı olduğunu ve geçişli ile geçişsiz fiillerin nasıl belirlendiğini ele alacağız.
FİİLDE ÇATI NEDİR?
Türkçede fiiller, cümle içindeki kullanım biçimlerine ve yüklem ile özne veya nesne arasındaki ilişkiye göre çatı özelliğini taşır. Fiilin yüklem olarak özne ve nesneyle kurduğu ilişkiyi tanımlayan dilbilgisel bir öğedir. Çatı özelliği, fiilin hangi özne tarafından gerçekleştirildiğini, nesneye ihtiyaç duyup duymadığını ve eylemin edilgen olup olmadığını şekillendirir.
Fiil çatısı, özne ve nesne açısından iki ana gruba ayrılmaktadır:
Öznesine Göre Çatı Türleri: Fiilin eylemi gerçekleştiren özne ile ilişkisinin nasıl olduğunu belirler. (Etken, edilgen, dönüşlü, işteş)
Nesnesine Göre Çatı Türleri: Fiilin nesne alıp almadığına göre değişiklik gösterir. (Geçişli, geçişsiz, ettirgen, oldurgan)
FİİLDE ÇATI KONU ANLATIMI
Özneyi dikkate alan çatı, fiilin kendisi ile özne arasındaki bağlantıyı ifade eder. Bu noktada, fiilin eylemi tek başına mı gerçekleştirildiği, başka birinden mi alındığı ya da başkalarıyla birlikte mi yapıldığı gibi unsurlar öne çıkar.
Etken Fiiller:
Özne belirtildiğinde eylemi kendisi yapmaktadır.
Örnekler:
Çocuk kitap okuyor.
Öğrenciler ders çalışıyor.
Köpek havladı.
Edilgen Fiiller (-l, -n ekleri alır):
Eylemi üstlenen özne ya bilinmez ya da gizlidir.
Örnekler:
Kapı açıldı.
Ders anlatıldı.
Pasta yapıldı.
Dönüşlü Fiiller (-l, -n ekleri alır):
Öznenin gerçekleştirdiği eylem, yine kendisine yönelmektedir.
Örnekler:
Çocuk hazırlandı.
Öğrenciler yıkandı.
Adam süslenmiş.
İşteş Fiiller (-ş eki alır):
Eylem, birden fazla özne tarafından karşılıklı ya da birlikte icra edilmektedir.
Örnekler:
Çocuklar sarıştı.
Futbolcular koşuştu.
Öğrenciler görüştü.
Nesnesine göre çatı, fiilin nesne alıp almak üzere nasıl bir biçimde belirlendiğini gösterir.
Geçişli Fiiller (Kim? Neyi? sorularına yanıt verir):
Nesne alabilen fiillerdir.
Örnekler:
Öğrenci kitap okudu.
Annem yemek yaptı.
Çocuk balonu patlattı.
Geçişsiz Fiiller (Nesne almaz):
Kim? Neyi? sorularına cevap vermezler.
Örnekler:
Rüzgar esiyor.
Çocuk koştu.
Adam gülüyor.
Ettirgen Fiiller (-t, -tır, -dir, –
