Türk Siyaseti ve Bürokrasinin Biad’ı mı, Kontratı mıdır?
Bugünkü köşe yazıma, Türkiye Cumhuriyeti’nin 1945’ten günümüze uzanan siyasi ve bürokratik tarihini masaya yatırarak başlamak istiyorum. Özellikle ABD ile olan ilişkilerin seyrine baktığımızda, bir “biad” mı yoksa “kontrat” ilişkisi mi olduğu sorusu zihinleri kurcalıyor. Şu bir gerçek ki, ABD’de biat etmeyen koltuğa oturamaz. Peki, Türkiye’de durum ne?
1945-2023 Dönemi: Üst Düzey Devlet Görevlileri ve ABD İlişkilerinin Analizi
Türkiye’nin çok partili siyasi hayatına geçişinden bu yana, devlet kademelerindeki üst düzey isimlerin ABD ile olan ilişkileri, ülkenin politikalarını şekillendirmede kritik rol oynamıştır. İşte dönem dönem yönetim kadrolarının ABD ile olan etkileşimleri:
Cumhurbaşkanları
İsim Parti Görev Yılları ABD İlişkileri ve Kritik Notlar
İsmet İnönü CHP 1938 1950 Çok partili sisteme geçişin mimarı. 1945’te ABD ile ilişkilerin temeli atıldı.
Celal Bayar Demokrat Parti 1950 1960 Marshall Planı’nı kabul eden ilk Cumhurbaşkanı. 27 Mayıs Darbesi ile görevden alındı.
Cemal Gürsel Askerî 1961 1966 27 Mayıs Darbesi sonrası ABD ile yakın askerî işbirliği.
Kenan Evren Askerî 1982 1989 12 Eylül Darbesi’ni gerçekleştirdi. NATO ve ABD desteğiyle iktidarda kaldı.
Turgut Özal ANAP 1989 1993 Neoliberal politikaları uyguladı. ABD ile ekonomik entegrasyonu sağladı.
Süleyman Demirel DYP 1993 2000 ABD ile ilişkilerde dengeli politika izledi.
Recep Tayyip Erdoğan AK Parti 2014 2023 S-400 krizi ve F-35 projesi iptaliyle ABD ile gerilim yaşadı.
Başbakanlar (1945-2018)
İsim Parti Görev Yılları ABD İlişkileri ve Kritik Notlar
Adnan Menderes Demokrat Parti 1950 1960 1945’te ABD’ye tarım işbirliği için davet edildi. Marshall Planı’nı uyguladı. 1960 Darbesi ile devrildi.
Bülent Ecevit CHP 1974 1977 1978 Kıbrıs Barış Harekâtı nedeniyle ABD ambargosu ile karşılaştı.
Tansu Çiller DYP 1993 1996 ABD ile Çekiç Güç anlaşmasını imzaladı. 28 Şubat sürecinde görevden uzaklaştırıldı.
Necmettin Erbakan Refah Partisi 1996 1997 ABD karşıtı D-8 projesini başlattı. Post-modern darbe ile görevden alındı.
Recep Tayyip Erdoğan AK Parti 2003 2014 2003’te Başbakan olmadan önce ABD’yi ziyaret etti. Fethullah Gülen kriziyle ABD ile gerilim yaşadı.
Dışişleri Bakanları
İsim Parti Görev Yılları ABD İlişkileri ve Kritik Notlar
Fatin Rüştü Zorlu Demokrat Parti 1957 1960 ABD ile NATO müzakerelerini yürüttü. 27 Mayıs Darbesi’nde idam edildi.
İhsan Sabri Çağlayangil AP 1965 1971 Kıbrıs krizi sırasında ABD ile diplomatik gerilim yaşadı.
Ahmet Davutoğlu AK Parti 2009 2014 “Komşularla sıfır sorun” politikası izledi. ABD ile Suriye politikasında anlaşmazlık yaşadı.
Milli Savunma Bakanları
İsim Parti Görev Yılları ABD İlişkileri ve Kritik Notlar
Hasan Esat Işık AP 1965-1973 ABD’den silah yardımları alındı. İncirlik Üssü’nün kullanımı genişletildi.
Vecdi Gönül AK Parti 2002-2011 ABD ile F-35 projesi ve füze kalkanı anlaşmaları yapıldı.
Hulusi Akar Bağımsız 2018-2023 S-400 krizi nedeniyle ABD’nin CAATSA yaptırımlarıyla karşılaşıldı.
ABD’ye Yapılan İlk Resmi Ziyaretler
· Adnan Menderes (1945): Henüz Başbakan değilken ABD’ye tarım işbirliği için davet edildi.
· Turgut Özal (1983): Başbakan olmadan önce IMF ile görüşmek üzere Washington’a gitti.
· Recep Tayyip Erdoğan (2003): Başbakan seçilmeden 3 ay önce ABD’ye “güven tazeledi”.
ABD’ye Gitmeyen Liderler ve Sonuçları
İsim Pozisyon Dönem Sonuç
Necmettin Erbakan Başbakan 1996-1997 Post-modern darbe ile görevden alındı.
Bülent Ecevit Başbakan 1974 Kıbrıs Harekâtı sonrası ABD ambargosu ve ekonomik krizle karşılaştı.
ABD’nin Doğrudan Müdahale Örnekleri
1. Marshall Planı (1948): Türkiye’ye 50 milyon dolar yardım yapıldı. Altyapı projeleri ABD şirketlerine ihale edildi.
2. 27 Mayıs Darbesi (1960): ABD’nin “demokrasi restorasyonu” söylemiyle destek verdiği askerî müdahale.
3. 12 Eylül Darbesi (1980): Kenan Evren’in ABD ziyareti sonrası darbe gerçekleştirildi.
4. 28 Şubat Süreci (1997): ABD’nin “ılımlı İslam” projesine uymayan Erbakan hükümeti devrildi.
Sonuç ve Analiz
Türkiye’nin çok partili siyasi hayatı, ABD ile kurulan ilişkiler çerçevesinde şekillenmiştir. 1945’te Adnan Menderes’in ABD ziyareti, 1960 darbesi, 1980 askerî müdahalesi ve 2016 darbe girişimi gibi kritik dönüm noktalarında ABD’nin etkisi açıkça görülmektedir. Günümüzde S-400’ler, F-35 projesi ve Suriye politikası üzerinden yaşanan gerilimler, Türkiye-ABD ilişkilerinin “stratejik ortaklıktan” çıkar çatışmasına dönüştüğünü göstermektedir.
Kaynaklar:
· TBMM Tutanakları
· Resmi Gazete Arşivi
· CIA Belgeleri (FOIA)
· Devlet Arşivleri Başkanlığı Kayıtları
Not: 2002 sonrası görevlendirmelerde, AK Parti hükümeti döneminde bakanlıklar, emniyet ve belediyelerdeki pozisyonların sürekliliği garanti olmamıştır. Bir gece yarısı genel başkan emriyle koltuğunu kaybeden bakanlar artık sıradan bir durum haline gelmiştir. Eksik bilgiler için ilgili arşivlere başvurulmalıdır.
Fatmir TÜRKKAN
Gazeteci – İç Mimar
